آداب و رسوم شب یلدا در تبریز و دیگر شهرهای استان آذربایجان شرقی
اقصی نقاط کشورمان دارای فرهنگ و آداب خاصی هستند که بعضی از این رسومات مشترک اند اما شاید نوع برگزاری آن متفاوت باشد. مثلا شب یلدا یا شب چله جزو مراسماتی است که در آخرین شب پاییز و اولین شب زمستان انجام می شود، اگر چه دیگر مثل زمان های قدیم پر رنگ نیست اما باز هم بعضی روستاها و شهرها مراسمات خاصی دارند که دانستن آن خالی از لطف نیست.
شب یلدا در واقع خداحافظی با عروس فصلها یعنی پاییز زیبا و شروع سفید پوش شدن زمین از نعمات خداوند است و در واقع انقلاب و دگرگونی عظیمی که به لطف و رحمت پروردگار در طبیعت رخ می دهد.
شب یلدا را شب چله هم می گویند که از زمانی که آفتاب پهنه ی آسمان را ترک می کند و تا طلوع آفتاب یعنی اول دی ماه ادامه می یابد.
در شب یلدا خانواده ها در خانه بزرگتر فامیل دور هم جمع می شوند و به شب نشینی می پردازند و با توجه به آداب و رسومشان شامی تدارک می بینند و انواع میوه های فصل مانند انار و هندوانه میل می کنند و چنانچه در بخش فرهنگ و هنراشاره شده است بعد از خوردن میوه و تنقلات بزرگان فامیل شروع به داستان سرایی می کنند و گاهی در میان داستان و خاطرات سری هم به جناب حافظ می زنند و برای هم فال می گیرند و آن را به فال نیک می گیرند و در واقع سعی می کنند این چند دقیقه را غنمیت بشمارند و از کنار هم بودن لذت ببرند و یک شب پرخاطره را برای خود و خانوداه رقم بزنند.
شب یلدا یا شب چله در تبریز و آذربایجان شرقی
شب یلدا در میان اقوام آذری به چیلله گجه سی معروف است. در گذشته شب چله با مراسمات ویژه ای همراه بوده است ولی امروزه دیگر این نوع رسوم کم رنگتر شده ولی تاحدی مردم سعی کنند این رسم دیرینه را حفظ کنند.
در شب چله خانواده ها کرسی را در منزلشان بر پا می کردند و از بزرگان و فامیل دعوت می کردند تا یک شب را به شب نشینی سپری کنند .علاوه بر اینها برگزاری مسابقات همچون تیراندازی، اسب سواری یا برگزاری مراسم جشن عروسی از جمله مراسمات چله محسوب می شد.
اهالی پاک و بی آلایش روستا دور کرسی می نشستند و به روایت خاطرات و داستانها می پرداختند و گاهی نیز فضای گرم خانه را با شوخی گرمتر می کردند. "تاپماجالارا" (معما ) و یا "بایاتیلار" دوبیتی های آذری می خواندند، برای هم قاچ های هندوانه میدادند و از میوه ی بهشتی انار تناول می کردند.
هندوانه نماد شب یلدا
وقتی شب چله فرا می رسد آنچه در ابتدا به ذهن میرسد هندوانه است هندوانه نماد شیرینی، خونگرمی، شادابی و سرسبزی است و مردم آذربایجان بر این نظرند که خوردن هنداونه سبب مقاومت بدن در برابر سوز و سرمای زمستان است.
یکی از رسومی که از قدیم تا کنون بدون هیچ تغییری باقی مانده است خریدن هندوانه برای شب یلدا است و حتی وقتی برای عروس خونچه ی یلدا می برند حتما باید هندوانه در کنار سایر هدیه ها باشد.
در شب چله خانواده ها در منزل بزرگ فامیل دور هم گرد می آیند و با تعریف کردن خاطرات خوب گذشته ،خنده و شوخی یک شب به یاد ماندنی را برای خود و دیگران رقم می زنند و بعد از آن نوبت به خوردن هندوانه ی چله می رسد. ریش سفید خانواده خود را آماده ی بریدن هندوانه می کند و با خواندن (قادا بالامیزی ،بو گئجه کسدوخ) یعنی (بلایای خودمان را امشب بریدیم ) کار هندوانه را به اتمام می رساند.
صبح روز بعد پوست هندوانه و میوه های خورده شده را در آب روان و جاری ریخته و آن را مبارک و خوش یمن می دانند.
شعرخوانی شب یلدا در مجالس آذری ها
در مهمانی ها و شب نشینی ها آذری ها با خواندن شعر به مجالس خود رنگ و بوی خاصی می دهند و به صفا و صمیمیت مجلس رونق ویژه ای می بخشند. بزرگترها با خواندن اشعار شهریار و حیدربابایه سلام روزگار پرشور جوانی را یاد می کنند و جوانان مجلس هم در این کار پدران خود را یاری می کنند.
قــــاری ننه گئجـه نــاغیل دینـــده
کولک قالخوب قاپ باجانی دوینده
من قــاییدوب بیرده اوشــاق اولیدیم
بیر گول آچوب اوندان سورا سولیدیم
در بین عموم مردم نیز «بایاتی» ها و اشعار منظوم با تنوع بالایی رایج است که از جمله آنها می توان «بایاتی» زیر اشاره کرد:
چیله چیخار بایراما بیر آی قالار
پینتی آرواد قوورمانی قـــورتارار
گئدر باخار گودول ده یارماسینا
باخ فلکین گردش و غوغاسینا
بعد از خواندن اشعار شاعران پر آوازه ی کشورمان نوبت به فال حافظ می رسد ریش سفیدان خانواده، برای افراد جوان مجلس فال می گیرند و آرزوی خوشبختی برای جوانان مجلس می کنند.
رونق بازار شب چله
خانواده ها در واپسین روزهای پاییز برای شب چله هندوانه، آجیل، پشمک، انار و شیرینی می خرند و خود را برای این شب آماده می کنند. البته بازارها و مغازه ها هم در این چند شب فروش خوبی را تجربه می کنند. تازه عروس دامادها برای یکدیگر خرید چله می کنند به همین جهت بازار طلا و پوشاک و خشکبار داغ داغ می شود. البته در این شب نباید از حضور آجیل غافل شد چرا که آجیل آذربایجان از لحاظ تنوع و کیفیت بسیار معروف است.
در سال های گذشته از تنقلاتی همچون تخمه، پشمک و سنجد در کنار برگه های لذیذ زردآلو و همچنین بادام و گردو استفاده می کردند. گذشتگان همواره به میوه شب یلدای خود اهمیت می دادند و از اواخر تابستون بفکر آماده کردن محلی مناسب برای نگهداری خربزه و هندوانه بودند. آنان در اتاق هایی و در هوای آزاد این میوه ها را تا زمستان و شب یلدا نگهداری میکردند.
اما امروزه با گسترش ارتباطات و طی مسیر آسان از مناطق سردسیر به گرمسیر، شاهد سفره های شب یلدای وسیعتر و تشریفاتی هستیم به گونه ای که در اکثر سفره های شب یلدا آجیل و تنقلاتی مثل پسته، فندق مغز بادام و گردو سفره ها را تزیین میکند و میوه هایی گرمسیری همچون موز و نارگیل در کنار پرتقال و نارنگی خودنمایی می کنند.
رسم زیبای خوانچه بردن برای عروس
اما آذربایجانی ها در شب یلدا نوعروسان و خانواده شان را به شکلی خاص گرامی می دارند. خوانچه هدیه شب یلدای خانواده داماد برای تازه عروسان است، اما خوانچه چیست؟ ابتدا بگوییم آنچه در خوانچه مهم است ذوق هنری خانواده داماد است که تقدیم خانواده عروس خانم و شخص ایشان می شود تا سلیقه هنری خود را هم نشان دهند.
خوانچه که آذربایجانی ها آن را خوانچا می گویند علاوه بر هندوانه شامل هدایایی همچون پوشاک، پارچه حریر است. میوه، شیرینی های رنگانگ و آجیل هم در خوانچه جایگاهشان محفوظ است.
